De Belgische schilder René Magritte (1898-1967) neemt een aparte plaats in tussen de moderne schilders. Meestal wordt hij gerekend tot de surrealisten (en terecht), maar hij wilde daar zelf na een tijd niet meer toe gerekend worden, omdat hij het niet eens was met opvattingen die andere surrealisten hanteerden.

“De centrale gedachte achter Magrittes kunst was dat schilderkunst poëzie moest zijn en dat de poëzie het mysterie moest oproepen. Mysterie is dus het sleutelwoord. Zijn gehele werk wordt gekenmerkt door de poging dit mysterie op te roepen – niet te onthullen.”(Jacques Meuris, blz.103). Het mysterie waar het hier om gaat is niet één of andere geheime kennis, maar het mysterie van de werkelijkheid. Dit mysterie moet in de werkelijkheid zelf gezocht worden, niet daarbuiten. “De alledaagsheid die alle dingen gemeen hebben is het mysterie” schreef Magritte ooit zelf. Daarom schildert hij  opvallend realistische voorwerpen en figuren, maar zet ze zodanig bij elkaar dat het geheel niet meer gewoon realistisch is en vragen oproept. Zo kunnen deze schilderijen leiden tot diepgaande verwondering over het bestaan en over de werkelijkheid. Dat is zeker ook het geval bij het schilderij ‘Het kasteel in de Pyreneeën': de rots, de lucht en de zee zijn zeer realistisch geschilderd, maar het geheel is onmogelijk. Door deze onmogelijkheid wil Magritte bij de kijker het mysterie oproepen van de alledaagse werkelijkheid.

De titels van de schilderijen zijn bij Magritte een verhaal apart. Meestal zie je in eerste instantie geen enkele verband met het schilderij. Ze hebben dezelfde functie als het geheel van de schilderijen: verbazing en verwondering oproepen. De titels geven niet weer wat je ziet, maar roepen daar vragen bij op. Dikwijls haalde Magritte de titels uit boeken waardoor hij getroffen was. De titel voor dit schilderij komt van het boek “Verschijningen op een kasteel in de Pyreneeën”, een romantische griezelroman. Waarom Magritte deze titel koos is een interessante vraag, die de kijker zelf moet beantwoorden.

Het is zeker tegen de bedoeling van Magritte om de betekenis van dit schilderij uit te leggen en naar allerlei symbolen te zoeken die hij daarin verborgen zou hebben. Het gaat erom dat dit schilderij iets doet met de kijker: hem tot vragen brengt omtrent de werkelijkheid en het bestaan. Welke vragen dat zijn en welke antwoorden eventueel gevonden worden hangt van ieder kijker zelf af. Het enige dat we kunnen doen is vertellen wat dit schilderij met ons doet en wat het oproept. Dat verhaal kan wellicht ook bij anderen het kijkproces in gang zetten en het mysterie onder de aandacht brengen.

De zwevende rots boven de zee doet mij in eerste instantie erg schrikken: ik sta er als kijker dichtbij en als die rots naar beneden komt, dreig ik eronder verplet te worden. Het is de angst die bij me opkomt als ik me de grootsheid en onpersoonlijkheid van de kosmos realiseer, waarin de mens een nietig wezen is. Daarna is er het gevoel: ‘dit kan toch helemaal niet!’, de verwondering over het feit dat deze zware rots zomaar in de ijle lucht zweeft en wellicht ook hoger opstijgt. Ik realiseer me dat zwaarte en lichtheid zeer relatief zijn en dat veel zwaardere stenen en planeten doorheen de lege ruimte zweven: de maan, de aarde, de sterren, … Waarom is er zwaartekracht en valt alles naar de aarde toe dat in de buurt komt? Verder van de aarde geldt dat niet meer en draaien sterren en planeten om elkaar heen zonder te vallen. We bouwen nu toch ook ruimtestations die blijven zweven!?

Alle elementen zijn hier aanwezig: aarde (rots), zee, lucht en vuur(licht). Eén van deze elementen schikt zich niet naar de ordening die wij gewend zijn. Onze kijk is beperkt: waarom zouden de elementen zich steeds schikken naar onze beelden en verwachtingen?

Het kasteel boven op de rots lijkt me eerder een burcht. Het ziet er spookachtig uit. Volgens de titel staat het in de Pyreneeën. Het doet me denken aan ‘een kasteel in Spanje’ waar de Fransen over spreken; een uitdrukking die Magritte zeker kende, maar waar hij niet voor gekozen heeft. Het ‘kasteel in Spanje’ staat voor mooie dromen, bij dit kasteel horen eerder verschijningen en spoken. Dit is geen sprookje, maar kale harde werkelijkheid.

Als in dit kasteel mensen wonen dan leven ze hoog boven de vaste grond en erg afgesloten van de buitenwereld. Misschien woont er wel een koning die zich erg belangrijk waant, maar niet weet dat hij geen onderdanen meer heeft. Het is maar goed dat er geen ramen zijn en dat de bewoners zich niet realiseren in welke situatie ze zich bevinden: als ze buiten komen donderen ze zo naar beneden en de rots waarop ze gebouwd hebben hangt ook maar in de lucht en kan zo naar beneden in het water storten en minstens kantelen. Hoe zijn die mensen trouwens daarboven op de rots gekomen? En hoe hebben ze dat kasteel gebouwd? Het lijkt wel of ze het uit de rots zelf gehouwen hebben. Zo verwijst die rots voor mij dan toch als een symbool naar de aarde, waaruit mensen huizen en steden bouwen zonder te beseffen hoe wankel hun bestaan is. Overigens leven deze bewoners wel erg op zichzelf op hun eigen rots: contact met mij of met anderen lijkt mij zo goed als uitgesloten. Zouden naast deze rots nog andere rotsen boven de oceaan zweven? Staan daar ook kastelen op? Hebben de bewoners contact met elkaar? Dat vragen we ons ook af m.b.t. mensen op andere planeten. Ik zie er echter ook een beeld in van mensen in onze maatschappij die ieder op hun eigen rots leven en niet echt contact hebben met elkaar.

Als je goed kijkt dan zie je de wand van de rots niet overal hetzelfde is: het lijkt alsof  de linkerzijde al langer aan de lucht blootgesteld werd en de voorzijde minder lang. Misschien is de rots wel losgekomen van een groter geheel en op zichzelf gaan zwerven. Zo zou te begrijpen zijn hoe dat kasteel daar op die rots gekomen is. Volgens de titel van het schilderij hoort deze rots bij de oude Pyreneeën tussen twee zeeën. Daarmee waren deze rots en zijn kasteel wellicht ooit verbonden. Dan is deze rots wel erg typisch voor onze maatschappij, waarin mensen zich losrukken uit hun familie en de groep waartoe ze behoren, om hun eigen weg te gaan.

Het leven ontbreekt in dit schilderij: geen mensen bij het kasteel, zelfs geen tekens van menselijke aanwezigheid, geen vogels, geen vissen. De enige beweging die je ziet is die van de golfslag van de zee. Is het leven voorbij en zie we er alleen de restanten van? Is het een apocalyptisch visioen? Dan is het enerzijds erg vredig in vergelijking met andere visioenen van het einde van de tijd, maar anderzijds ook vreselijks doods. We weten dat we slechts voorbijgangers zijn in dit heelal, maar we kunnen ons geen beeld vormen van ‘daarna’. Gaat de evolutie weer de omgekeerde weg: van leven terug naar een dode werkelijkheid? Valt de aarde uit elkaar in dergelijke zwevende rotsen? Of zijn de mensen intussen verhuisd naar andere planeten? Laten in ieder geval genieten van planten en dieren en van elkaar op deze aarde en ervoor zorgen dat we niet bijdragen aan de ‘verstening’ van de rots aarde waarop wij leven.

Kinderen hebben het waarschijnlijk minder moeilijk met dit schilderij dan volwassenen, omdat zij nog meer onbevangen naar de werkelijkheid kijken en omdat hun fantasie sterker is. Neem eerst zelf de tijd om het schilderij te ‘zien’ en geef daarna de kinderen voldoende tijd en ruimte om het op hun eigen wijze te ‘zien’. Wel zal het meestal nodig zijn het kijk- en denkproces te stimuleren met vragen. Een aantal vragen kun je vinden in bovenstaande tekst of naar aanleiding van deze beschouwingen. Hou daarbij de uitspraak voor ogen die Magritte zelf schreef  bij een tentoonstelling van zijn werken: “Mijn schilderijen zijn bedoeld als stoffelijke bewijzen van geestelijke vrijheid.”

Literatuur:

H.Torczyner, René Magritte. Tekens en beelden, Meulenhoff/Landshoff 1988.
J.Meuris, René Magritte. 1898-1967, Taschen/Librero 1997.